نخستین بار ویروس جدید (کوید ۱۹) در دسامبر ۲۰۱۹ در شهر ووهان چین مشاهده و شناسایی شد. با شیوع سریع این بیماری در سایر نقاط جهان، براساس اعلام سازمان بهداشت جهانی، این بیماری اکنون در ۲۱۶ کشور و منطقه جهان شیوع دارد و تبدیل به یک پاندمی جهانی شده است. براساس آخرین آمار رسمی، تعداد مبتلایان به این بیماری در جهان به بیش از ۵۱ میلیون نفر و تعداد مرگ و میر نیز به بیش از یک میلیون و ۲۰۰ هزار نفر میرسد. اگر چه برآوردها و آمارهای غیررسمی تعداد مبتلایان و مرگ و میر این بیماری را بسیار بیشتر و در مواردی چندین برابر آمار رسمی بیان میکنند.
توأم با پیامدهایی که این بیماری برای سلامت جسمی و روانی مبتلایان و سایر افراد جامعه بشری به دنبال دارد؛ شیوع گسترده و طولانیمدت این بیماری در همه مناطق جهان، پیامدهای دیگری در سایر ساحتهای جامعه از جمله سیاست، اقتصاد، فرهنگ، قانون، هنر، علم، فنّاوری و آموزش نیز در پی خواهد داشت.
تعطیلیهای گسترده در مناطق مختلف جهان که برای مقابله با شیوع این بیماری انجام شده، خود سرآغاز پیامدهای گوناگونی در جوامع بشری بوده است. از سوی دیگر ضرورتِ کاهش تعاملاتِ رودررو و چهره به چهره به منظور رعایت فاصلهگذاری اجتماعی بین مردم، موجب توجه ویژه به قابلیت فناوری اطلاعات و مزایای آن برای حل بعضی معضلات و مسائل پیش آمده در حوزههای مختلف شده است که یا در اثر شیوع این بیماری شکل گرفته یا با شیوع آن نمود بیشتری یافته است.
یکی از مهمترین حوزههای عمومی که بهشدت متأثر از شیوع کرونا قرار گرفته و به چالشهایی گرفتار شده، حوزۀ آموزش عالی است. بدین ترتیب پس از شیوع کرونا در کل جهان، بسیاری از دانشگاهها و مؤسسات آموزش عالی در مناطق مختلف جهان اقداماتی را در دستور کار خود قرار دادهاند، نظیر تعطیلی کلاسها و آزمونهای حضوری؛ راهاندازی دورههای آموزش مجازی به شیوه برخط یا غیر برخط؛ تجدید نظر در ارزیابیهای تحصیلی از دانشجویان و در اولویت قرار گرفتن ارزیابیهای مستمر و غیرحضوری؛ تعطیلی خوابگاهها، غذاخوریهای دانشجویی و بعضی دیگر از خدمات حضوری به دانشجویان؛ تعطیلی بسیاری از همایشهای علمی؛ تعویق بسیاری از برنامههای تحصیلیِ دانشجویان در داخل یا خارج از کشور.
در ایران نیز با شروع تعطیلی کلاسهای حضوری دانشگاهها از اوایل اسفند ۱۳۹۸ و ادامۀ تعطیلی آن تا پایان سال تحصیلی ۹۹-۱۳۹۸ و نیز آغاز سال تحصیلی ۱۴۰۰-۱۳۹۹ بهصورت مجازی، پیامدهای کرونا ویروس در نظام آموزش عالی نمود جدی یافته است. بدین ترتیب از یک سو با عنایت به چالشهای موجود در بهکارگیری فنّاوری اطلاعات در نظام آموزش عالیِ ایران و از سوی دیگر با چشمانداز آیندهنگرانۀ کارکردهای فناوری اطلاعات در این حوزه میتوان شیوع کرونا را به مثابه فرصتی نگریست که نظام آموزش عالیِ ایران را به سمت «نظام آموزشِ عالی فناوری اطلاعاتمحور» حرکت دهد.
«نظام آموزش عالیِ فنّاوریِ اطلاعاتمحور» را میتوان به مثابه منشوری چند وجهی تصور کرد که دارای پنج وجه است: ارتقای سرمایۀ انسانی؛ توسعۀ سیاستهای حمایتی؛ خلق محتوا؛ توسعۀ نهادهای مرتبط؛ توسعۀ زیرساختارها فنّاوری اطلاعات. این وجوه باید بهطور هماهنگ و متعامل رشد یابند تا امکان تحقق نظام آموزشِ عالی فنّاوری اطلاعات محور فراهم آید. بدین ترتیب نقشهایی بر عهدۀ دانشگاهها و مؤسسات آموزش عالی و نقشهایی بر عهدۀ دولت و سایر سیاستگذاران این حوزه است.
نقش دانشگاهها و مؤسسات آموزش عالی
۱- توسعه زیرساختار فناوری اطلاعات: توسعۀ زیرساختار فناوری اطلاعات، هم در بخش سختافزار و هم در بخش نرمافزار، مأموریتی است که بخش قابل توجهی از آن بر عهدۀ دانشگاهها و مؤسسات آموزش عالی است. ۱- تجهیز دانشگاهها و مؤسسات آموزش عالی به سرورهای پیشرفته با ظرفیت و سرعت بالا و نیز تجهیزات جانبی؛ ۲- افزایش پهنای باند شبکۀ اینترنت با تجهیز آنها به فیبر نوری؛ ۳- طراحی و پیادهسازی سامانههای آموزشی مجازی برخط و غیربرخط؛ ۴- طراحی و پیادهسازی سامانههای ارزشیابی و آزمونِ مجازی برخط و غیربرخط مهمترین اقداماتی است که میتواند توسط دانشگاهها و مؤسسات آموزش عالی انجام شود.
۲- ارتقای سرمایه انسانی: همراهی سرمایه انسانی دانشگاهها و مؤسسات آموزش عالی شامل اعضای هیئت علمی، اساتید، دانشجویان و کارکنان نقش مهمی در تحقق نظام آموزش عالیِ فنّاوری اطلاعات محور دارد. مهمترین اقداماتی که دانشگاهها در این باره میتوانند انجام دهند عبارتند از: ۱- ارتقای انگیزش اعضای هیئت علمی، اساتید، دانشجویان و کارکنانِ دانشگاهها به استفاده از فناوری اطلاعات در امر آموزش و سایر امور اجرایی دانشگاهها از طریق در نظر گرفتن پاداشهای درونی و بیرونی؛ ۲- ارتقای سواد فناوری اطلاعات برای اعضای هیئت علمی، اساتید، دانشجویان و کارکنان دانشگاهها برای بهرهگیری از قابلیت فناوری اطلاعات از طریق برگزاری دورههای آموزشی و ارائه کلیپها و دستورالعملهای خودخوان؛ ۳- اطمینان دادن به منابع انسانیِ دانشگاهها بدینمنظور که بهرهبرداری از فنّاوری اطلاعات و تغییرات متأثر از آن، مخاطراتی را به لحاظ شغلی برای آنها ایجاد نمیکند؛ ۴- طراحی و پیادهسازی سامانههای نظارت از راه دور بر عملکرد اعضای هیئت علمی، اساتید، دانشجویان و کارکنان به گونهای که ممکن و مؤثر باشد.
۳- خلق محتوا: یکی از چالشهای نظام آموزشِ عالی فناوری اطلاعاتمحور، ضعف محتوا در آن است. مهمترین اقداماتی که دانشگاهها و مؤسسات آموزش عالی در این باره بر عهده دارند عبارتند از: ۱- تشویق و ترغیب اعضای هیئت علمی، اساتید، دانشجویان و کارکنان به تولید محتواهای آموزشی و مورد نیاز؛ ۲- حمایت مادی و معنوی از محتواهای تولیدشده توسط سرمایههای انسانی بهمنظور ترغیب آنها به تولید محتوهای بیشتر و غنیتر؛ ۳- تأمین و توسعه بانکها و منابع اطلاعاتی برای اشتراکگذاری محتواهای تولید شده؛ ۴- ایجاد زمینه همکاری با سایر دانشگاهها و مؤسسات آموزش عالی برای تعامل متقابل در زمینۀ بهرهبرداری از محتواهای تولید شده.
نقش دولت و سایر سیاستگذاران آموزش عالی
۱- تدوین سیاستهای حمایتی: دولت و سایر سیاستگذاران آموزش عالی باید از طریق سیاستگذاریهای حمایتی، تحقق نظام آموزش عالیِ فناوری اطلاعات محور را تسهیل کنند. مهمترین اقدامات سیاستی در اینباره عبارتند از: ۱- تدوین سند سیاستی «نظام آموزش عالیِ فناوری اطلاعاتمحور در ایران» که اهداف و راهبردهای معینی در افقهای زمانی کوتاهمدت، میانمدت و بلندمدت طراحی کند؛ ۲- سیاستگذاری حمایتی از طریق تخصیص منابع مالی و کمکهای فنی برای تجهیز دانشگاهها به زیرساختارهای لازم؛ بهویژه برای مؤسسات آموزش عالی غیردولتی و نیز ضرورت بهرهگیری از کمکهای مشاورهای و فنی، بهویژه برای مؤسسات یادشده، از اهمیتی دو چندان برخوردار است؛ ۳- تدوین سیاستهای حمایتی غیرمالی مانند تخصیص پهنای باند بالا به دانشگاهها، در اختیار قرار دادن اینترنت رایگان برای اعضای هیئت علمی، اساتید، دانشجویان و کارکنان آنها و رایگان کردن دامنۀ پایگاههای اطلاعرسانی و پورتالهای آموزش مجازی آنها؛ ۴- تدوین سیاستهای تشویقی برای دانشگاهها برای تحقق دانشگاه فناوری اطلاعاتمحور؛ ۵- تدوین استانداردهای حداقلی برای سوق دادن دانشگاهها به سمت بهکارگیریِ فناوری اطلاعات.
۲- توسعه نهادهای مرتبط: علاوه بر سیاستگذاری که پیشتر به آن اشاره شد، توسعه نهادهای مرتبط نیز در زمرۀ وظایف دولت و سیاستگذاران آموزش عالی است. مهمترین اقدامات در این باره عبارتند از: ۱- تقویت نهادهای حقوقی حمایت از مالکیت فکری برای حمایت از حقوق مادی و معنویِ اعضای هیئت علمی، اساتید، دانشجویان و کارکنانی که به خلق محتواهای آموزشی اقدام میکنند؛ ۲- ایجاد و توسعۀ نهادهای حمایتیِ دولتی و بخش خصوصی برای حمایت از دانشگاهها و مؤسسات آموزش عالی در زمینه کمکهای مالی و فنی برای تحقق نظام آموزش عالی فناوری اطلاعاتمحور.
بدین ترتیب با عنایت به راهبردهای بیان شده در پنج محورِ یادشده میتوان انتظار داشت نظام آموزش عالی ایران به سمت «نظام آموزش عالی فناوری اطلاعات محور» حرکت کند و تهدیدِ ناشی از شیوع و همهگیری جهانی کرونا را به فرصتی برای همراستایی راهبردی نهادی - فناوری اطلاعات در این حوزه تبدیل کند.
اسماعیل کلانتری؛ مدرس دانشگاه و قائم مقام ریاست مؤسسۀ آموزش عالی فاطمیه(س) شیراز